שאול פֿערדמאַן און יוסף גורי
גרויסער ווערטערבוך פֿון דער ייִדישער שפּראַך
בענד 5 און 6
רעדאַקטאָר – פּראָפֿ. וואָלף מאָסקאָוויטש
Shaul Ferdman and Yosef Guri
GREAT DICTIONARY OF THE YIDDISH LANGUAGE
Volumes 5 and 6
Edited by Prof. Wolf Moskovich
הקדמה
איך בין דמיטראָ (מאָטל) טישטשענקאָ, דער מחבר פֿון דעם ייִדיש־רוסישן (2013) און ייִדיש־אוקראַיִנישן (2014)
ווערטערביכער, וועלכע מ’קען באַשטעלן אינעם פֿאַרלאַג “אַרט עקאָנאָמי” (קיִעוו)
www.knygar.com.ua
“איך האָב אויך צונויפֿגעשטעלט “מאַטעריאַלן פֿאַר אַ גרעסערן ייִדיש־רוסישן ווערטערבוך
.וואָס אַנטהאַלט אַן ערך צוויי מאָל אַזוי פֿיל ווערטער און אויסדרוקן
ס’וואָלט פֿאַר מיר געווען ביז גאָר אינטערעסאַנט צו פֿאַרגלײַכן מײַנע מאַטעריאַלן, וואָס שטאַמען מערסטנס פֿונעם זשורנאַל “סאָוועטיש היימלאַנד”, מיט דער סאַמע גרעסטער זאַמלונג פֿון ייִדישע ווערטער און אויסדרוקן, דעם “גרויסן ווערטערבוך פֿון דער ייִדישער שפּראַך“. זײַן רעדאַקטאָר יודל מאַרק (1975-1897) האָט אויף יענער זײַט “אײַזערנעם פֿאָרהאַנג” אָנגעפֿירט מיט דער אַרבעט פֿון אַ קאָלעקטיוו פּראָפֿעסיאָנאַלן מיט הונדערטער פֿרײַוויליקע אין משך פֿון העכער צוואַנציק ,יאָר, פון 1953 ביז 1975, אָבער דערשינען זײַנען סך־הכּל פֿיר בענד פֿונעם
.ווערטערבוך, בלויז מיט דעם ערשטן אות, דעם א
צום גליק האָט דער לעצטער רעדאַקטאָר פֿונעם ווערטערבוך פּראָפֿעסאָר וואָלף מאָסקאָוויטש מיר געזיכערט דעם צוטריט צום אַרכיוו, וועלכן ער האָט ווײַטער געהיט אין ירושלים שוין נאָך דעם ווי מ’האָט דעם פּראָיעקט פֿאַרמאַכט און די וויכטיקסטע מיטאַרבעטער זײַנען נפֿטר געוואָרן, און מיר פֿאַרטרויט צו פֿאַרעפֿנטלעכן די ביז איצט ניט דערשינענע מאַטעריאלן פֿון אָט דעם ריזיקן ווערק, וואָס שטעלט מיט זיך פֿאָר אַן אמתן נאַציאָנאלן אוצר. איצט קען איך אײַך פֿאָרלייגן
.פֿאָטאָקאָפּיעס פֿון כּמעט פֿולע אָפּגעדרוקטע אויף א שרײַבמאַשין כּתב-ידן פון דעם פֿינפֿטן (די אותיות ב און ג) און דעם זעקסטן (די אותיות ד און ה) בענד
די כּתב־ידן אַנטהאַלטן ליידער וועזנטלעכע בלויזן. אָבער אַ צעטל, וועלכן איך האָב געפֿונען אין איינעם פֿון די קאָנווערטן, וווּ עס שטייט בוכשטעבלעך: “די זייטן צוגעבן צו דער…. וועלכע געפֿינט זיך אין אמעריקע” לאָזט אונדז האָפֿן, אַז די פֿעלנדיקע טיילן פֿון די בענד 5 און 6 וועלן זיך אַמאָל אָפּזוכן אין אָט דעם לאַנד. אין יעדן
פֿאַל, אויב די מענטשן, אין וועמענס הענט געפֿינט זיך זײַט דעם 25סטן יולי 2023 דער אַרכיוו, וועלן מיך ווײַטער לאָזן אַרבעטן מיט דער קאַרטאָטעק, ווער ווייסט, אפֿשר וועלן מיר זיך אַמאָל דערפֿרייען מיט אַ פֿולקום דערשינענעם, אין אַזאַ אָדער אין אַן אַנדער פֿאָרם, “גרויסן ווערטערבוך
.”פֿון דער ייִדישער שפּראַך
PREFACE
My name is Dmytro Tyshchenko and I am the author of a Yiddish-Russian and a Yiddish-Ukrainian dictionary, which can both be ordered from the ArtEconomy publishing house:
I have also compiled “Materials for a large Yiddish-Russian dictionary,” which contains approximately twice as many words and expressions:
It would be extremely interesting for me to compare my materials, which come mainly from the magazine Sovetish Heymland, with the world’s largest collection of Yiddish words and expressions, the Great Dictionary of the Yiddish Language (GDYL). Editor Yudel Mark (1895-1975) directed work on the GDYL on the other side of the “Iron Curtain” for a period of over twenty years (1953-1975) by a professional staff and hundreds of volunteers, but published only four volumes of the just the first letter, Aleph.
Fortunately, the last editor of the GDYL, Professor Wolf Moskovich, granted me access to its vast archive, which he continued to maintain in Jerusalem even after the closure of the project and the death of its main collaborators. He has entrusted me with the publishing of the remaining materials of this huge dictionary, which constitutes a unique national treasure. Now I can offer the public scans of the almost complete typewritten manuscripts for volumes five (letters “beys” and “giml”) and six (“daled” and “hey”).
The manuscripts include important gaps. But a note that I found in one of the envelopes indicates that words beginning with the prefix “der-” were sent to America—which gives us hope that the missing parts of the fifth and sixth volumes may still be found there. In any case, if the people in whose hands the archive has been since July 25, 2023, give me the opportunity to continue working with the card index, who knows? Perhaps one day we may rejoice at the publication (in one form or another) of a complete Great Dictionary of Yiddish Language.
“דאָס חשיבֿות פֿונעם “גרויסן ווערטערבוך
לייזער בורקאָ
דער “גרויסער ווערטערבוך פֿון דער ייִדישער שפּראַך” איז געווען דער גרעסטער און אַמביציעזסטער פּראָיעקט פֿון דער ייִדישער וויסנשאַפֿט. הונדערטער קאָרעספּאָנדענטן און ווערטער־זאַמלערס איבער דער וועלט האָבן זיך באַטייליקט אין דער אַרבעט, אַרײַנגערעכנט די בעסטע ייִדישע שרײַבערס, וואָס האָבן אין דער רעדאַקציע אַרײַנגעשיקט ציטאַטן פֿון דער ליטעראַטור, אָפֿט פֿון זייערע אייגענע ווערק. דער לאַנג־יאָריקער הויפּט־רעדאַקטאָר, יודל מאַרק, האָט געשטרעבט אַרײַנצונעמען דעם גאַנצן ווערטער־אוצר פֿון דער שפּראַך אין משך פֿון איר גאַנצער געשיכטע. ער האָט אָפּגעשאַצט, אַז זײַן ווערק וועט אַרומנעמען 250,000 ווערטער־איינסן — וואָס דאָס איז כּמעט זיבן מאָל מער ווי מיר האָבן אינעם בעסטן הײַנטיקן ייִדיש־ענגלישן ווערטערבוך (פֿון ביינפֿעלד און באָכנער). מאַרק האָט זיך באַרימט: “עס איז נישטאָ קיין סלאַווישע שפּראַך, אַרײַנגערעכנט רוסיש, וואָס קען זיך פֿאַרגלײַכן מיטן עשירות פֿון ייִדיש. ייִדיש האָט אַן ערך אַזוי פֿיל ווערטער ווי שפּאַניש…” כּדי אַרומצונעמען דאָס דאָזיקע עשירות, האָט ער פּלאַנירט אַ ווערק פֿון צוועלף אָדער
.דרײַצן גרויסע בענד
הײַנט פֿאַרשטייען מיר, אַז מאַרק האָט מסתּמא פֿאַרטראַכט זײַן פּלאַן צו ברייט און אַרומנעמיק פֿאַר די באַגרענעצטע מיטלען פֿון דער ייִדישער וויסנשאַפֿט. ער האָט באַוויזן בײַ זײַן לעבן צו דרוקן בלויז דרײַ בענד. אַ פֿערטן באַנד האָט ער נאָך פֿאַרענדיקט אין מאַנוסקריפּט פֿאַר זײַן פּטירה אין 1975, און יענער איז אַרויס אין 1980. דערמיט האָט מאַרק אָפּגעשלאָסן בלויז דעם ערשטן אות פֿונעם ייִדישן אַלף־בית, “אַלף”. פֿאַקטיש אַנטהאַלטן די פֿיר געדרוקטע בענד אַן ערך 80,000
.ווערטער־איינסן, ווײַל אלף איז בײַ אונדז אַזאַן אויסערגעוויינטלעך אָפֿטער אות (צוליב די מאָדנע כּללים פֿון אונדזער אָרטאָגראַפֿיע)
ס’איז הײַנט ווייניק באַקאַנט, אַז די אַרבעט אויפֿן “גרויסן ווערטערבוך” איז ווײַטער אָנגעגאַנגען אין די 1980ער יאָרן, און אַז מע האָט געהאַלטן גאָר ווײַט מיטן פֿינפֿטן און זעקסטן באַנד — ביז דאָס געלט איז אויסגעגאַנגען. אַ סך ייִדיש־מומחים האָבן דאָרט צוגעלייגט אַ האַנט, אויך דער לעקסיקאָגראַף און גדול־הייִדישיסטים, פּראָפֿ’ מרדכי שעכטער, און דער גרעסטער מומחה אויפֿן געביט פֿון אַלט־ייִדיש, פּראָפֿ’ עריקאַ טים. די רעדאַקציאָנעלע אַרבעט האָבן, דער עיקר, געטאָן פּראָפֿ’ וואָלף מאָסקאָוויטש און מאיר וואָלף אין ירושלים, כאָטש פּראָפֿ’ מיכל הערצאָג אין ניו־יאָרק האָט געדינט ווי דער אָפֿיציעלער הויפּט־רעדאַקטאָר. די עצם־אַרבעט פֿון דעפֿינירן די ווערטער און צוגעבן אילוסטראַציעס פֿון דער ליטעראַטור האָבן געטאָן צוויי מיטאַרבעטערס אין ירושלים: שאול פֿערדמאַן (90%) און יוסף גורי. פֿאַר די טויזנטער שעהען אַרבעט, וואָס זיי האָבן אַרײַנגעלייגט אינעם פּראָיעקט, איז טאַקע אַ שאָד, וואָס זיי האָבן קיין מאָל נישט דערלעבט צו זען דעם ווערטערבוך אַ
!פֿאַרטיקן, אויך נישט די בענד, וואָס זיי האָבן כּמעט געהאַט פֿאַרענדיקט. כּבֿוד זייער אָנדענק
צום סוף, קומט דעם חשובֿן לעקסיקאָגראף מאָטל (דמיטראָ) טישטשענקאָ אַ גרויסער דאַנק און אַ יישר־כּח פֿאַר זײַנע לאַנגע און איצט הצלחהדיקע באַמיִונגען אַרויסצוגעבן די נישט־געדרוקטע מאַטעריאַלן פֿונעם “גרויסן ווערטערבוך”. מיטן דאָזיקן וועבאָרט האָט ער פֿאַרדינט אַ גרויסע מיצווה און אונדז אַלעמען געטאָן אַ
!טובֿה, וואָס מיר קענען אים נישט פֿאַרגעלטן — פֿאַר דער ייִדישער וויסנשאַפֿט און פֿאַר אַלע ייִדיש־לייענערס איבער דער וועלט. בראַוואָ
לייזער בורקאָ איז אַ ייִדיש־פֿאָרשער, ייִדיש־לערער, און לעקסיקאָגראַף, וואָס אַרבעט ווי דער ייִדיש־לעקטאָר בײַם אוניווערסיטעט פֿון קאַליפֿאָרניע אין בערקלי. ער אַרבעט אויף אַ ייִדישן דיאַלעקטן־ווערטערבוך, וואָס האַלט נאָך נישט זייער ווײַט (מיט בלויז אַכט טויזנט ווערטער־איינסן, נישט־פֿאַרענדיקטע), אָבער נעמט אַרײַן פּרטימדיקע עטימאָלאָגיעס, אָפּשיקן צו דער וויסנשאַפֿטלעכער ליטעראַטור, דיאַלעקט־טראַנסקריפּציעס פֿונעם אַרכיוו פֿונעם “ייִדישן שפּראַך־ און קולטור־אַטלאַס”, און טראַנסקריפּציעס פֿון הײַנטצײַטיקע חרדישע (דער עיקר, חסידישע) ייִדישע דיאַלעקטן. דעם טעקסט פֿונעם
.דיאַלעקטן־ווערטערבוך (אין זײַן דערווײַליקן, נאָך רויען צושטאַנד) קען מען געפֿינען דאָ
די אינספּיראַציע און די מאַטעריאַלן פֿאַר דעם דאָזיקן פּראָיעקט זײַנען געקומען פֿון בורקאָס פֿאָרשונגען פֿאַר זײַן דיסערטאַציע—וועגן דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער וויסנשאַפֿט אין 20סטן יאָרהונדערט. דאָרט זײַנען דאָ עטלעכע קאַפּיטלען וועגן די גרויסע פּראָיעקטן געשאַפֿן נאָכן חורבן, צום טייל מיטן ציל אײַנצוזאַמלען און אויפֿצוהיטן די אוצרות פֿון דער שפּראַך, איידער זיי גייען פֿאַרלוירן: דער “גרויסער ווערטערבוך פֿון דער ייִדישער שפּראַך” פֿון יודל מאַרק, דער “ייִדישער שפּראַך־ און קולטור־אַטלאַס” פֿון אוריאל ווײַנרײַך, און די “געשיכטע פֿון דער ייִדישער שפּראַך” פֿון מאַקס ווײַנרײַך. די דיסערטאַציע, וואָס בורקאָ האָט
.אָנגגעשריבן בײַם ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר אונטער פּראָפֿ’ דוד פֿישמאַן, קען מען לייענען דאָ
The Importance of the Great Dictionary
Alec (Leyzer) Burko
The Great Dictionary of the Yiddish Language was the largest and most ambitious project of Yiddish scholarship. Hundreds of correspondents and word collectors around the world contributed to the work, including the best Yiddish writers, who sent the editors citations from the literature, often from their own works. The long-serving editor-in-chief, Yudel Mark, attempted to include the entire vocabulary of the language over the course of its whole recorded history. He estimated that the dictionary would include about 250,000 entries—almost seven times as many as we have in the best current Yiddish-English dictionary (by Beinfeld and Bochner). Mark boasted: “There is no Slavic language, including Russian, that can approach the riches of Yiddish. Yiddish has approximately as many words as Spanish […].” In order to include these riches, he planned a work of twelve or thirteen large volumes.
Today we understand that Mark’s plan was probably too broad and comprehensive for the limited resources of Yiddish scholarship. During his lifetime, he managed to print only three volumes. A fourth volume he finished in manuscript before his death in 1975 and it appeared in 1980. With that, he completed only the first letter of the Yiddish alphabet, “Aleph.” In fact, the four printed volumes include about 80,000 entries, because “Aleph” is an extraordinarily frequent letter (due to the strange rules of Yiddish orthography).
It is a little known fact today that the work on the Great Dictionary continued in the 1980s and that work had advanced quite far on the fifth and sixth volumes—before the money ran out. Many Yiddish experts contributed, including the lexicographer and eminent Yiddishist, Prof. Mordkhe Schaechter, and the best expert in the field of Old Yiddish, Prof. Erika Timm. The editorial work was mainly in the hands of Prof. Wolf Moskovich and Meir Wolf in Jerusalem, although Prof. Marvin Herzog in New York held the official title of editor-in-chief. The main work of defining the words and adding illustrations from the literature fell to two staff members in Jerusalem: Shaul Ferdman and Yosef Guri. For the thousands of hours that they put into the project, it is a great shame that they never lived to see the dictionary finished, not even the volumes that they had brought almost to completion. Honor their memory!
Finally, thanks and congratulations are owed to the lexicographer, Dmytro (Motl) Tyshchenko, for his long and successful efforts to make available the unpublished materials of the Great Dictionary. With this website he has earned merit in Heaven and done us all a favor which we cannot repay—for Yiddish scholarship and for all Yiddish readers around the world. Bravo!
Alec (Leyzer) Burko is a Yiddish researcher, teacher, and lexicographer who works as the Yiddish lecturer at the University of California, Berkeley. He is working on a Yiddish dialect dictionary, which is still at an early stage (with only eight thousand entries, still incomplete), but includes detailed etymologies, references to the scholarly literature, dialect transcriptions from the archive of the Language and Culture Atlas of Ashkenazic Jewry, and transcriptions of contemporary Haredi (especially Hasidic) Yiddish dialects. The current text of the dialect dictionary (in its raw and unfinished state) can be found here.
The inspiration and materials for this project came from Burko’s dissertation research—on the history of Yiddish language scholarship in the 20th century. There are several chapters about the major projects created after the Holocaust, partly with the goal of recording and preserving the dialects and lexicon of the language before they were forgotten: Yudel Mark’s Great Dictionary of the Yiddish Language, Uriel Weinreich’s Language and Culture Atlas Ashkenazic Jewry, and even Max Weinreich’s History of the Yiddish Language. The text of the dissertation, which Burko wrote at the Jewish Theological Seminary under Prof. David Fishman, is available here.